Ben Bertolt Brecht, kara ormanlardan.
Karnında getirmiş şehre anam beni.
Ama çekip gidene dek ben bu dünyadan
Çıkmayacak ormanların soğuğu içimden…
Bertolt Brecht; geçen yüzyılın sonunda kağıt, ipek, pamuk ve yün sanayisinin kurulmasına karşın henüz köy görünümünde, ancak, her hafta Bavyeralı köylülerin pazarda ürettiklerini satmaya geldikleri büyük bir kasaba damgasını taşıyan Augsbourg’un bir işçi mahallesinde, 10 Şubat 1898’de doğdu. Brecht’in annesi, Kara Orman’ın yüksek memurlarından birinin kızıydı. Böylece Brecht, annesi yoluyla, “Baar”ın köylü soyuna bağlanıyordu. Sonabe yaylası ile Bade arasında yer alan Baar, büyük köknar ağaçları, çimenlikler ve otlaklarla kaplı bir bölge idi. İşte Brecht, Kara Orman insanına özgü o sertliği, o yalnızlık eğilimini, o pratik görüşü, o ölçülü kurnazlığı bu halktan aldı. Babasından ise Brecht, mimik ve hareketlerinde kendini gösteren bir açık sözlülük, belirgin, yapmacıksız bir zevk ve halk sanatına eğilim gösteren bir ilgiyi aldı. Brecht’in çocukluğunu, bu aile ortamı içinde tasarlamak pek zor olmasa gerek; ateşin başında geçirilen uzun kış akşamları, şehirde pazarları yapılan sonu gelmez gezintiler, pazar elbisesi, annenin tenceresi, babanın işi ve okul ödevleri… Biraz tekdüze, sıkıntılı, durgun bir çocukluk…
Brecht, bu dönemden büyük bir boşluk, yitirilmiş bir zaman, alışılmış bir eğitim anısı taşıyacaktır kendinde. Bu günlerden O’na kalan tek şey ise; sokakta geçirdiği günlerdir. Gidip gelenleri, satıcıları, tüccarları, sokak çocuklarını, dilencileri, tüm yasaları ve alayları görecektir. Sokak, O’nun için, tam anlamıyla dünyayı tanımanın bir yolu ve oyunda yenilmenin acı yaşantısıdır. Dünyayı tanımaya başlayıp eşitsiz gelişmenin sonuçlarını gören Brecht, tüm geleneklerden bunalmaya başlar. İnsanlar arasındaki bu ayrımları, bu küçültücü bölünmeleri kabul edemez hale gelir. Baba evinde yediği hazır ekmeği açlarla paylaşmak ister.
Sabahtan akşama dek, iş yerinde, eğlencede,
hele çalışırken canla başla,
kederliyken, sevinçliyken,
halkın ihtiyacı var pişkin, bol ekmeğe,
günlük, has ekmeğine adaletin.Madem adaletin ekmeği bu kadar önemli,
onu kim pişirmeli, dostlar, söyleyin?
Ait olduğu sosyal sınıfa başkaldırış, Brecht’de çok genç yaşta başlamıştır. Daha 16 yaşında bir lise öğrencisiyken, sol eğilimli yayın organlarında şiirler bastırmış, öğretmenlerin otoritesine karşı saygısızlığı nedeniyle sınıfta kalma tehlikesine düşmüştür. 1915 yılında, “En tatlı şey, vatan uğruna ölümdür” konulu bir kompozisyonda, anti-militarist görüşünü şiddetle savunup kompozisyon konusunu yalnızca bir propaganda aracı olarak niteleyince, okuldan kovulması söz konusu olur. Bir öğretmeni, Brecht’in kompozisyonunu, kafası karışmış bir öğrencinin işi olarak değerlendirerek olayı yatıştırır.
Brecht, liseyi bitirdikten sonra üniversiteye gider. O da, iyi aile çocuklarının yolunda yürümektedir. 18 yaşında tıp öğrenimine başlar. Önünde, ailesine uygun bir meslek kapısı açılmıştır. Gelgelelim, iki yıldır süren savaş, bu tasarıları gölgeler. Brecht, o sıra Münih Üniversitesi’ne yazılmıştır. Hocalar, gençliği bekleyen kaderi düşünerek, disiplini gevşetirler ve Brecht, öğrenciliğine meyhanede devam eder. Önünde büyük bir bira bardağı, arkadaşlarıyla birlikte askeri olayları ve günün felaketini yorumlamaya koyulur…
Yedi kapılı Teb şehrini kuran kim?
Kitaplar yalnız kralların adını yazar.
Yoksa kayaları taşıyan krallar mı?
Bir de Babil varmış boyuna yıkılan,
kim yapmış Babil’i her seferinde?
Yapı işçileri hangi evinde oturmuşlar
altınlar içinde yüzen Lima’nın?
Ne oldular dersin duvarcılar
Çin Seddi bitince?
Yüce Roma’da zafer anıtı ne kadar çok!
Kimlerdir acaba bu anıtları dikenler?
Sezar kimleri yendi de kazandı bu zaferleri?
Yok muydu saraylardan başka oturacak yer
dillere destan olmuş koca Bizans’ta?
Atlantik’te, o masallar ülkesinde bile,
boğulurken insanlar
uluyan denizde bir gece yarısı,
bağırıp imdat istedilerdi kölelerinden.
Hindistan’ı nasıl aldıydı tüysüz İskender?
Tek başına mı aldıydı orayı?
Nasıl yendiydi Galyalılar’ı Sezar?
E bir aşçı olsun yok muydu yanında?
İspanyalı Filip ağladı derler
batınca tekmil filosu.
Ondan başkası ağlamadı mı?
Yediyıl Savaşı’nı 2. Frederik kazanmış?
Yok muydu ondan başka kazanan?Kitapların her sayfasında bir zafer yazılı.
Ama pişiren kim zafer aşını?
Her adımda fırt demiş fırlamış bir büyük adam.
ama ödeyen kimler harcanan paraları?İşte bir sürü olay sana
Ve bir sürü soru.
Gelen Emperyalist Paylaşım Savaşı’yla, Brecht, savaşın sonuna doğru sıhhiye hizmetinde çalıştırılmak üzere askere çağrılır. İstemeye istemeye orduya katılır. Oysa 4 yıl önce, Almanya’nın gençleri, hükümetin çağrısına sevinçle masaları yumrukluyarak cevap vermişler, defterlerini ve kitaplarını yakmışlar, dükkanlarını kapamışlar, tezgahlarını bozmuşlar, yurtseverlik şarkıları söylemeye koyulmuşlardır. Brecht, çevresinde karışıklığın, ailesinde düzensizliğin hüküm sürdüğü bir sırada, kışlaya yalnız gider. Artık sokaklarda ne resmi geçitler vardır, ne de sevinç haykırışları. Dükkanların kepenkleri kapalıdır, yaslıdır. Kır hastaneleri can çekişen, son nefesini veren, cinnet getiren insanlarla dolmuştur. Hastaların acıdan attığı çığlıklar altüst etmiştir Brecht’i. Yurt savunması bahanesiyle savaşa gönderilen “meçhul askerin”, memleketine götürülüşündeki garip ve ikiyüzlü güldürüyü düşünür.
Savaş bitince Brecht, memleketine dönerek işçi/asker meclisinde birkaç gün bulunur. 1918 yılının sonrasında, Alman genelkurmayı ile emekçi halk arasında baş gösteren sivil savaş ve Hitler’in iktidarı aldığı 1933 yılına kadar olan bir süreç başlamıştır artık. Brecht önceleri, tüm aydınların ve sanatçıların girdiği savaş bunalımına düşecektir. Ekspresyonizm, yani dışavurumcu sanatın etkili olduğu yıllardır bu yıllar. Tüm vahşeti ile yaşanan savaş, sanatçılarda, korkunun ve acının getirdiği tepkilerle çığlıklara dönüşmüş ürünlerin ortaya çıkmasına neden olur. Öznel-idealizmin yaşandığı bu süreçte Brecht, barikatlar arkasında girdiği çatışmalardan çıkarak Münih’e gitmeye karar verir. Münih’te tüm aydınların, sanatçıların toplandığı kahvede savaşına devam edecektir. Bu kahvede, siyasetten, edebiyattan, sanattan, hekimlikten ve devrimden konuşulur. Birbiriyle çatışan, birbirini tamamlayan, çürüten, zenginleştiren bir düşünceler dünyası, bir masanın çevresinde doğar ve gece bastırıncaya kadar sürer.
Brecht, ilk şiirlerini bu kahvede kaleme alır. Onları dergilere gazetelere gönderir. O günlerde, kimsenin söylemeyi göze alamadığı şeyleri söyler bu ürünler. Eski cephe arkadaşlarının öfkesini, memleketin geleceği için beslediği yıkılmaz inancı ve onların boşu boşuna ölmelerini ele alır. Emperyalistlerin girdikleri paylaşım savaşında ölen “Ölü askerin efsanesi” ni anlatır. Eski askerler, alkışlamak yerine, bardakları fırlatırlar Brecht’in kafasına. Ancak, daha sonra yenilmiş askerler, içerdeki siyasetin bir kere daha kurbanı olurlar. Ülkesinden kaçan imparator, Almanya’nın simgesi olarak kalacaktır. Erkekler, kadınlar, çocuklar, sefil şehirlerde açlıktan kırılmaya başlar. Ülke içinden yükselen sesleri, kovuşturmaları ve kuvvetleriyle ezeceklerdir. Brecht, bunların yaşandığı süreç içinde her yerde görülür. Çarşı meydanlarında, satıcılarla, işsiz güçsüz dolaşanlarla ve hınca hınç ihbar ve homurdanmayla dolup taşan meyhanelerde; kara listelerin düzenlendiği gazete idarehanelerinde… Her şeyi duyar ve her şeyi görür.
Oyun yazarıyım.
Gördüklerimi gösteririm.
İnsanların nasıl alınıp satıldığını gördüm
İnsan pazarlarında.
Bunu gösteririm ben.
Oyun yazarı.
Birbirlerinin odalarına nasıl girerler,
hileyle ya da parayla.
Sokakta nasıl durup beklerler,
nasıl tuzaklar kurarlar birbirlerine?
nasıl sözleşirler, nasıl asarlar birbirlerini,
nasıl sevişirler?
Büyük bir tutkuyla çalışan Brecht, ilk ürünlerinin pratiğini sergiler. “Baal”, Brecht’in ilk tiyatro oyunudur. 1922’de Leipzig’de sergilenen “Baal”, insandan çok toprağa yakın varlıklardan birinin hikayesidir. Bu, yarı bitki, yarı hayvan, yapışkan otları ile su yosunlarının oluşumundan hoşlanan bir varlıktır. Şair, yabancı, oduncu “Baal” topluma duyduğu tiksintiyi şarkılarla dile getirir; şarap, şehvet, sadizm ve ölüm şerefine cümbüşlü, azgın bir yaşam sürer. Zındıkların bu yeni tanrısı, bu alkol yada şiir sarhoşu, bu yerle gök arasındaki çıplak yaratık, sonunda bir köpek gibi kuyruğu titretir. Bu oyun bir toplum eleştirisidir, ancak, siyasal anlamda bir eleştiri özelliği taşımaz. Yapıcı eleştiriyi içermeyen bu oyun, yolu üstündeki kurumları, sözleşmeleri ve özellikle insanların korkunç gururunu ezip geçen bir buldozer gibidir. Sadece doğa, gök, deniz ve bulutlar ölümsüz ve coşkun bir gözleyiş içinde değişmeden, kaygısız kalırlar.
İkinci oyunu “Kentlerin Ormanında”, ilk kez 1922’de, Münih’te sahnelenir. Bu oyunda, birbirinden nefret eden iki kişinin, karşılıklı kinlerine ve onların birbirlerine oynadıkları acımasız oyunlarına karşı, suç ve ahlaksızlığın hüküm sürdüğü büyük kentin ilgisizliğini anlatır. Brecht, bu dram karşısında seyirciye şunları önerir: “Kavga motifleri üstüne kafa yormayın, hikayenin insancıl yanıyla ilgilenin. Taraf tutmaksızın, savaşçıların talihleri üstüne düşüncenizi söyleyin ve sonuca göre çıkarınızın nerede bulunduğunu hesaplayın.”
Toplumsal eleştiriden henüz yoksun olan Brecht, bu dönemin Avrupa’da insanlar üzerine yığdığı gerçeklere karşı duyduğu tepkileri, naif bir şekilde dile getirmektedir. Henüz bilimsel bir temelden yoksun olan Brecht, aslında bir çıkış yolu, yani çözüm aramaktadır. Peki neydi bu gerçekler? Bu gerçekler, Emperyalist Paylaşım Savaşının yoksul insanlara yüklediği acılar ve sanayileşme ile birlikte kentlerin büyüyerek yeni bir savaş alanına dönüşmesidir. Bu kaos ortamı içinde, yüzyıllar önce Avrupa’dan “Yeni bir dünya” kuracağız diye, yeni keşfedilmiş Amerika kıtasına göç eden Avrupa burjuvazisinin, orada yarattığı yıkıcı değerlerin tekrar Avrupa’ya gelişidir bu. Yaşadığı düzenin değerleriyle boğuşan insanların, birdenbire karşı karşıya kaldığı gerçeklerdir bunlar. Belki de kapitalizm, ciddi anlamda ilk defa kendini hissettirmektedir. Zaten “Kentlerin Ormanında” adlı oyunda sözü geçen kent, Şikago’dur.
Brecht’in bu yıllarına rastlayan 3. çalışması ise; “Ev Vaazları” adını taşıyan bir şiir kitabıdır. Bu kitabın oluşumu bu yıllara rastlar, ama basılış tarihi 1927’dir. “Ev Vaazları”nda, bütünüyle alaycı bir havaya bürünmüş olan elli şiir, Brecht’in uzun süredir beklediği bir anda elde etmesine neden olur. Nedir beklediği? E, tabi ki rezalet çıkarma…
Bu yüzden yıllarca sırtında anarşist, yıkıcı, bozguncu damgasını taşıyacaktır. Kitabın, “Ayinler” adlı birinci bölümü, doğrudan doğruya okurun duygusuna seslenir. Yine de ona, her şeyi bir çırpıda okumasını, şiirlerine yüreğiyle bağlanmasını öğütler. Bu bölüm, kentte yaşayan insanların çıldırmışlıklarına işaret eder. Örneğin; 16 yaşındaki bir çocuğunu öldüren anayı, ana babasına kıyan, ondan yaşça biraz büyük olan kardeşi işler bu bölümde. Böylesi olaylara, o yıllarda Münih ve Augsbourg gazetelerinde sıkça rastlanmaktadır. Ozan, burada sözü geçen kişilerin acı serüvenlerini anlatınca, “niçin ayağa kalkılıyor, niçin sövülüp sayılıyor, onların da acınmaya hakkı yok mu?” diye sorarak şöyle der: “Fakat sizler, yalvarırım öfkelenmeyin. Çünkü her yaratığın yardıma ihtiyacı var.”
Daha çok insanın aklına seslenen, “Ruhsal Alıştırmalar” adlı ikinci bölüm; daha yavaş okunması gereken yaşama açılan kapıları dile getiriyordu. “Arpa bana diyordu: bence dünyada en sevgili yer ambarlardır. Bilirsin neye benzediğini orada: Ambarın üstünde tıkınan bir adama…”
Doğada şiddetli olayların ortaya çıktığı dönemler için “Öğceler” adlı 3. bölümde, “dünyanın yabancı bölgelerinde yaşayan gözü pek erkeklerle yürekli kadınların serüvenlerine dört elle sarılınmalıdır” diyordu. Son olarak, anılarına ve geçmiş olaylara günler ayırır. O günlerde boğulan bir genç kıza, savaşta ölen askerlere, hatta aşktan ölenlere ve bütün tanıdıklara seslenir.
Bu şiirler, insanın manevi değerlerini en mutlak, en köpeksi bir biçimde inkar ettikleri ölçüde gerçekten “şeytanın dua kitabı”nı oluştururlar. İnsan varlığını, hayvanlık düzeyine indirirler. “Ev Vaazları”, çürümeye, kişinin bitkileşmesine bir sunudur. Su yosunları, deniz bitkileri, mantarlar, ağulu otlar, akbabalar, köpekbalıkları, sırtlanlar, insan varlığında bulunan hasta, kokuşmuş, iğrenç her şey bu durmaksızın ayrışıp vahşi, esrarlı, cesedimsi doğa freskinin arka yüzünü kapsar. “İçinde her şeyin çözüldüğü , oluştuğu doğa” diye yazar, “en uzak, cephesiz, kapsayıcı varlıktır: her şey ondan gelir ve ona döner.”
Brecht bu yıllarda, henüz Marksist bir yazar değildir. Genç bir yazar olarak, bilimsel temellerine oturtamadığı dünya görüşünün egemen olduğu döneme ait örneklerden biri de, ilk adı “Spartaküs” olan “Gecede Davul Sesleri” adlı oyundur. İlk kez, 30 Eylül 1922′ de, Münih’te bir cep tiyatrosunda sergilenen oyun, halkın tepkisiyle karşılaşır. Oyunun yapı unsurları; Brecht’in memleketi Augsburg ve Kasım İhtilali’dir. 1919’da, Spartekist Birliği’ni kurarak, Berlin’de bir sosyalist devrim girişiminde bulunan Liebknecht ve Rosa Luxemburg’un öldürülmesinin arkasından gelen bir oyundur bu. Oyundaki karakterlerden biri, Berlin proletaryasının isyanına katılıp savaşmaktansa sevgilisinin yanında kalmayı yeğ tutar. Oyun, burjuvazinin ilgisini çekip, üstüne üstlük Kleist Ödülü’nü alsa da, Münih Halkı, oyundaki gerçeği görmüştür. Bu oyunla birlikte popileritesi artan Brecht’e, Berlin yolu gözükmüştür. Alman tiyatrosunun baş kenti sayılan Berlin’de, Brecht’e olağan üstü bir tiyatro ile sınırsız olanaklar sağlanır. Artık Brecht’in ünü tüm dünyaya yayılacaktır. Brecht, Roza’nın öldürülmesi üstüne şunları söyleyecektir:
Kızıl Roza’da göçtü gitti.
Belli değil yattığı yer.
Gerçeği söylediği için yoksullara
kovdu onu dünyadan zenginler.
Ardından gelen oyunu “Adam adamdır”, Galy Gay isimli bir komisyoncunun Kilkoa barakalarında geçirdiği değişimin hikayesini anlatır. Kargaşanın yazarı Brecht, bu oyunuyla da yıkıcılığını sürdürür. Suçlularla köhnemişlerin yönettiği, hüküm sürdüğü, yozlaşmış bir toplumda insan, önemsiz bir niceliktir ancak. “Adam Adamdır”da vazgeçişe, edilgenliğe karşı bir çağrı, bir uyarı görülür. Tiksinti uyandıran komisyoncu Galy Gay isimli tipoloji, anonimliğin karanlık ve trajik bir simgesidir.
“II. Edouard’ın Yaşamı” adlı oyun ise; onun tersine, aşırı bireyciliğin kahramanıdır; dünyaya, güçlülere ve halkın iradesine karşı ölünceye değin tek başına savaşır. Bu, piç oğlunu almaya yanaşmadığı için halkının öfkesini uyandıran bir kralın hikayesidir. Sarayın ileri gelenleri, O’nu tahttan indirir, hapse atar ve sonra öldürtürler.
İyi insana bir-iki soru;
Anladık iyisin.
Ama neye yarıyor iyiliğin.
Seni kimse satın alamaz.
Eve düşen yıldırım da satın alınmaz.
Anladık, dediğin dedik.
Ama dediğin ne?
Doğrusun, söylersin düşündüğünü.
Ama düşündüğün ne?
Yüreklisin.
Kime karşı?
Akıllısın.
Yararı kime?
Gözetmezsin kendi çıkarını.
Peki gözettiğin kimin ki?
Dostluğuna diyecek yok ya,
dostların kimler?
Şimdi bizi iyi dinle!
Düşmanımızsın sen bizim.
Dikeceğiz bir duvarın dibine,
ama madem iyi bir sürü yönün var,
dikeceğiz seni iyi bir duvarın dibine;
iyi tüfeklerden çıkan,
iyi kurşunlarla vuracağız seni.
Sonrada gömeceğiz,,
iyi bir kürekle,
iyi bir toprağa.
Dünya görüşünü bilimsel temellere oturtmaya başlayan Brecht, burjuva idealizminin, yerini dehşete bıraktığı ikinci dönem dışavurumculuğundan sıyrılmaya başlamıştır. İlk evresine ait oyunları duygusal bir temele dayanan Brecht, bu bakışla ürettiği oyunlarında, sürekli bir karamsarlık içinde olmuştur. Ancak, ikinci evresinde, karamsar tutumuyla ortaya çıkan nihilizmini boğabilmek için Brecht’in, bir disipline ve olumlu sonuçlara götürecek bir inanca gereksinmesi vardır. Piscator’dan etkilenen Brecht, bu çözümü politik bağlanmayla sağlayacaktır. Maddeci dünya görüşü O’na, kendini denetleme, disiplin ve akılcı yöntemi öğretecektir. İşte Brecht bu döneminde, Marksizmle buluşuyor ve epik tiyatro yöntemini düşünmeye başlıyordu.
1929’da yazdığı “Mahagonny Kenti’nin Yükselişi ve Düşüşü” adlı epik operada, içgüdü ve duyguyu, obur kapitalist düzenin karmaşasının ve kötülüğünün kaynağı olarak görmektedir. Mahagonny’de polisin izlediği bir haydut çetesinin, kaçmayı başardıktan sonra kurdukları bir zevk şehrinin hikayesi anlatılır. Arkasından gelen oyunu, Brecht’in dünya çapında tanınmasını sağlayan “Üç Kuruşluk Opera”dır. “Üç Kuruşluk Opera” adlı oyun, filme iki defa alınmış, ancak, Brecht bu iki filmi de beğenmeyerek, “Beş Paralık Opera” adlı romanı yazarak bastırmıştır. Brecht burada, Boer’ler Savaşı sırasında, Victoria’nın hükümdarlığı zamanında, Londralı aşağı tabakanın çarpıcı, sanrılı bir resmini çizer. Kuşkuculuğu geliştiren yazar, bilimsel düşüncenin temelinde, dondurulan düşünceye eleştiriyelliğini yöneltir. Oyundaki Mack adlı karakter, “insan neyle yaşar?” sorusunu şöyle yanıtlamaktadır: “Başkalarının üstünden geçinir, öğüterek, terleyerek, yenerek, döverek, aldatarak ve başkalarını yiyerek yaşar.”
İyice görüyorum artık düzeni.
Orada, bir avuç insan oturuyor yukarıda,
aşağıda da bir çok kişi.
Ve bağırıyor yukardakiler aşağıya:
“Çıkın buraya gelin ki,
hepimiz olalım yukarıda.”
Ama iyice gözlediğinde görüyorsun,
neyin saklı olduğunu
yukardakilerle, aşağıdakiler arasında.
Bir yol gibi gözüküyor ilk bakışta.
Yol değil ama.
Bir tahta bu.
Ve şimdi görüyorsun açıkça;
Bu bir tahtaravalli tahtası.
Bütün düzen bir tahtaravalli aslında.
İki ucu birbirine bağımlı.
Yukardakiler durabiliyorlar orada,
sırf ötekiler durduğundan aşağıda.
Ve ancak;
aşağıdakiler, aşağıda oturduğu sürece
kalabilirler orada.
Yukarıda olamazlar çünkü,
ötekiler yerlerini bırakıp çıksalar yukarı.
Bu yüzden isterler ki;
aşağıdakiler sonsuza dek
hep orada kalsınlar.
Çıkmasınlar yukarı.
Bir de, aşağıda daha çok insan olmalı yukardakilerden.
Yoksa durmaz tahtaravalli.
Tahtaravalli.
Evet, bütün düzen bir tahtaravalli.
1930’da yazdığı “Kuralla Kural Dışı”‘nda hamal, O’nu döven, ezen ve sonra da susayan tüccara matarasını çıkarıp su vermek ister. Nefret edildiğinin bilincinde olan tüccar, hamalın matarasını taş gibi görür ve hamalın O’na büyük bir taşla saldırdığını sanarak tabancasıyla O’nu öldürür. Yargıç mahkemede, nefret ettiği birine su vermenin akıl dışı olduğunu kabul ederek tüccarı beraat ettirir. Öyleyse hamalın yaptığı hareket ne kadar insancıl olursa olsun, duygularıyla hareket ettiği için ölümü hak etmiştir.
İyi ile kötü arasında bulunan insanoğlunun ikiciliği kabul eden “Adam Adamdır” oyunundan sonra, bu oyun, toplumun ahlaksızlığını, bozulmuşluğunu ortaya koyar. “Küçük Burjuvanın Yedi Günahı” adını verdiği bale kantatındaki Anna adlı karakter, dans eden, içgüdüsel ve duygusal olmasının yanı sıra, şarkı söyleyen akılcı ve pratik olarak iki yönlü bir tipolojidir. Bu karakter, doğduğu kenti terk eder ve para kazanmaya başlar. Bu arada, duygusal bir yolda aşık olur, ancak tüm duygularına gem vurarak, kazandığı para ile memleketine geri döner. Bu oyunda irdelenen şey; ticarete dayanan bir düzende, içgüdü, yerini mantığa bırakmıştır. Brecht’in bu dönemleri, kapitalizmde yaşayan insanın iki yönlü karakterine vurgu yapar. Kendi emeğine yabancılaşan insanın, kaçınılmaz sonudur kendine yabancılaşması.
Toplumsal pratiği inceleyen Brecht, gelmekte olan felaketin kaçınılmazlığını görmüştür. Çünkü, 1930’lar Almanya’sı, işsizliğin, yoksulluğun iyice tırmandığı bir dönemdedir. 1931 Mayıs’ında ünlü Reichbank’ın iflasıyla fırtına patlamış ve bankalar geçici olarak kapatılmıştır. Böyle bir dönemde “Adil Düzen” sloganıyla çıkan Nazi Partisi, 1932 seçimlerinde on dört milyon oy toplayarak 235 sandalyeyle meclise girmiş ve 1933 yılında yaşlı başkan Hindenburg, kahverengi gömlekli serüvenci Hitler’e iktidarı, kendi elleriyle teslim etmiştir. Dünyayı sarsacak katliamlara imza atacak olan Nazi Partisi’nin kara listesine alınan bir çok insan gibi, Brecht de kara listeye alınmıştır. Brecht,bunun üstüne Danimarka’ya gider.
Sürgündeyken yazdığı, “Yuvarlak Kafalarla Sivri Kafalar” adlı oyunda, Hitler’in tayfasını ve iktidara gelişini anlatır. 1934’de yazılan bu oyun, basımının örnekleri az olduğu için bulunması çok zordur. Oyunda; İber, yani Hitler, dinsiz imansız bir serüvencidir. Kral naibi Missena, yani Hinderburg O’nu, önemli bir devlet görevine çağırır. Görevi; emekçi devrimini kötürümleştirmektir. İber, mevkiini sağlamlaştırmak için bir ırk kuramı ortaya atar: Halkı, yuvarlak ve sivri kafalı olmak üzere ikiye ayırır. Gelgelelim, bunlardan birinin geçici mutluluğu öbürünün mutsuzluğu uğruna, orakçılar takımı İber’in tayfasını alt eder. “Arturo Ui’nin Yükselişi”nde ise, adı geçen Arturo Ui adlı karakter, Hitler’den başkası değildir. Brecht, Reichstag yangınından başlayarak Şansölye Dolfuss’un işgaline kadar Hitler’in yükseliş dönemini, Chicago’da bir haydut çetesinin çevresinde geçirir. Arkadan gelen Schweyk, özel, garip bir kahraman değil, bütün göklerin altında ve bütün enlemlerde rastlanan bir insan tipidir. Bu oyunda Brecht sorar: “Acaba Hitler’in orduları kendi memleketini işgal etseydi, Schweyk ne yapardı?”
“III. Reich’ın korku ve Düşkünlüğü”, bir kaç portreyle, Nazi kargaşası altında ezilen bütün Almanya’nın dramını verir. Hiç kimse kurtulmaz, herkes Nazi damgasını yemek ve onun iradesine baş eğmek zorundadır.
Brecht, bir yandan çalışmalarını sürdürürken, sürgün yıllarında çok ülkeye gitmek zorunda kalır. Çekoslovakya, Avusturya, İsviçre, Fransa, Danimarka, İsveç, Fillandiya ve Sovyetler Birliği’nde bulunur. Fillandiya’dan Amerika’ya göç eder. Amerika’da kaldığı süre içinde, Amerika’da tanınsa da, oyunları pek fazla ilgi görmez. Oyunları, idealist tiyatronun klasik yöntemiyle yorumlandığı için pek anlaşılmaz.
Danimarka’da iken yazdığı, ama ilk kez Amerika’da sergilenen “Galileo Galilei” yani “Galile’nin yaşamı” adlı oyun, Galilei’nin bilimsel bakışı ile siyasi vurdumduymazlığının ortaya çıkardığı karşıtlığı inceler. Oyunun diğer bir yanı ise, egemenlerin bilimsel çalışmalara duyduğu ihtiyaçla, iktidarlarını tehlikeye sokan bu araştırmalara duydukları düşmanlığın karşıtlığını ortaya koyar. “Kahramanları olmayan ülke mutsuzdur” sözlerine Galilei’nin cevabı; “Kahramanlara gerek duyan ülke mutsuzdur.” olur.
“Azize Johanna” adlı oyun, Brecht’in bu güne kadar hiç sahnelenmeyen bir oyunudur. Bu oyunda Brecht, Schiller’in yüzyıl savaşı sırasında odun yığınları üstüne yığılan kahramanı bir “Genç Kız”ın yansılamasını çıkarmıştır. “Genç Kız”, 1929 bunalım döneminin Chicago’sunda, kurtuluş ordusunun bir havarisi, halkın yoksulluğunun etkisiyle bir devrimci kışkırtıcı olur, işçi sınıfının mezbalarında olduğu kadar kapitalin borsalarında da savaşır. Devrim uğruna kavga alanında can verir; ne olursa olsun, başkaldıran vicdanının buyruklarına sonuna kadar bağlı kalır.
Brecht’in 1930’larda, Günther Weisenborn ile işbirliği ederek meydana getirdiği “Ana” adlı oyun ise, Maksim Goki’nin romanı ile Sovyet Devrimi’nin hikayelerinden oluşur. Görüldüğü üzere Brecht, devrim olayından birçok kez yaralanmış, onu dramın merkezine yerleştirmiştir. “Önlem”de Çin Devrimi’ni, “Ana”da Sovyet Devrimi’ni işlemesi gibi… “Carra Ananın Silahları”nda ise, İspanyol Devrimi’ni işler. Franco’nun zorbalığına karşı, kendini savunan halkın görüntülerine yer verir. Ruth Berlau, “Carrar Ananın Silahları” için mantıklı, yöntemli ve diyalektik bir biçimde oluştuğunu belirtiyor. Sahnede herşeyin, bir kabın damla damla dolması gibi geliştiğini, kap dolunca ise oyunun sona erdiğini söylüyordu.
Brecht, “Kafkas Tebeşir Dairesi” adlı oyununda, biraz kendi ile çatışır. Oyundaki karakter, sanki kendi portresidir. Karmaşık olan bu tipoloji, sıkılgan, saldırgan, zeki, saf, esprili ve ciddi, alçak gönüllü ve kendini beğenmiş, içten ve uzak bir karakterdir. Oyun, duygu ve aklın yani sağduyunun savaş alanı gibidir. Sonunda sağduyu kazanır. Onun için de oyundaki karakter, doğruya yönelik bir insandır. Yapmak istediği şeyler, tasarladıkları, hep sezgi ve sağduyusu ile suya düşmektedir. Tıpkı Brecht’in akılcı bir yolda yapmak istediklerinin, onun şiirsel yeteneğiyle çatışması gibi. Sonuçta duygu ve imgelem iyi düşünmenin, sağduyu ve halk bilgeliği ise güzel söylev çekmenin yerini tutar.
İyilik neye yarar,
öldürülürse iyiler çarçabuk,
ya da iyilik görenler?Özgürlük neye yarar,
yaşarsa bir arada
özgürlerle tutsaklar?Akılsız olmak madem ekmek sağlar herkese,
akıl neye yarar?İyi insan olacağınıza,
öyle bir yere götürün ki dünyayı,
iyilik beklenmesin!Özgür insan olacağınıza,
öyle bir yere götürün ki dünyayı,
kavuşsun özgürlüğe herkes,
özgürlük sevgisi geçersiz olsun!Akıllı insan olacağınıza,
öyle bir yere götürün ki dünyayı,
akılsızlık zararlı olsun!
Brecht, ancak 1948’de dönebilir memleketine. Batı Almanya’nın kabul etmediği yazar, sonra Avusturya ve Çekoslovakya üzerinden Doğu Berlin’e gelir. 1949’da, eşi Helena Weigel’le birlikte tiyatrosunu kurar. Berliner Ensemble, yani Berlin Kollektifi, artık kendi oyunlarının pratiğini kendi yorumuyla hayata geçirebileceği bir tiyatrodur. Yazdığı “Cesaret Ana İle Çocukları” adlı oyunda Brecht, bir yandan toplumsal çerçeveyi taşlarken, diğer yandan insan karakterinin derinlerine giden duygularını işlemiştir. Bir yanda, yozlaşan toplum düzeninin kötülüğünü gösterirken, diğer yanda acı çeken bir ana figürü yaratır. Böylece, akılcı yanıyla bilinçli bir toplum taşlamasına yönelirken, duygusal yanıyla da, büyük bir trajik figür yaratmıştır.Ardından gelen oyunu “Lucullus Davası”, Demokratik Alman Cumhuriyeti yönetimi tarafından, oyunun bitiminden önce salon terkedilerek beğenilmemiştir. “Bay Puntila İle Uşağı Matti”de ise, Puntila Ağa ayıkken akılcı, ferman dinlemez bir patron, sarhoşken duygusal ve sevecen bir kişidir. Puntila Ağa, genel olarak yanlışın yanında, kötü bir adamdır; ama akılcı yanını da yok eder. Ticarete dayalı bir düzeni yansıtan tüm bu oyunlarda akıl, insanın olumsuz yanına eşittir.
Gençlik dönemi olan evresinde duyguyu mutlaklaştıran Brecht, gelişme dönemi olan ikinci evresinde akılcılığa vurgu yapmış ama, olgunluk çağı olan 3. evresinde ise, duygusallık çoğu kez yıkıma götürdüğü halde, temelde insanın iyi yanını yansılar. Diğer yanda akılcı tutum, bir insanı kötü yapabildiği halde bozuk bir düzende, toplum içinde ayakta kalabilmesinin bir koşuludur. Yazar, doğru bir düzenin gelmesiyle bu akıl-duygu çatışmasının yok edileceğine inanır. Brecht’in toplumsal baş kaldırısı dışa dönük, yani nesnel, aktif, yenileyici ve gerçekçidir. Ama onun varlığına karşı olan başkaldırısı, içe dönük, yani öznel, pasif, çaresiz ve hatta romantiktir. İşte bu ikili durumun başkaldırısı ile Brecht’in oyunlarının diyalektiği de anlaşılabilir. Bu çatışma, yaşamı boyunca sürmüştür. O, bu çatışma içinde, bireyci değildir. Daha doğrusu o, bu düzen içinde bireyin gerçek olamayacağını, yine bu düzen içinde ahlaksal deneyin şarlatanlıktan başka bir şey olmadığına inanır. I. Dünya Savaşı’ndan sonra, daha önce O’nda uyanmış olan kurulu düzene karşı olan duygusu, O’nu, içinde yaşadığı düzeni sert bir şekilde eleştirme yoluna götürmüştür.
Tankınız ne güçlü, generalim,
siler süpürür bir ormanı,
yüz insanı ezer geçer.
Ama bir kusurcuğu var:
Bir sürücü ister.Bombardıman uçağınız ne güçlü generalim,
fırtınadan tez gider, filden zorlu.
Ama bir kusurcuğu var:
Usta ister yapacak.İnsan dediğin nice işler görür, generalim,
bilir uçmasını, öldürmesini, insan dediğin.
Ama bir kusurcuğu var:
Bilir düşünmesini de.
Brecht kavramları aydınlatır, doğruları açıklar ve karşıtlıkları göstererek değişimi önerir. Brecht, tiyatral gösterimin sonunun eylemin başlangıcı olmasını ister. Tiyatro, sükuneti tesis etmeye uğraşmamalıdır. Burjuva polisi bunu yapmakla görevlidir zaten!..
Yoğun bir çalışmayla geçen yılların sonunda, 1956 yılında hayata gözlerini kapatır bu tiyatro ustası. Bu ölümün arkasından yaşayan, 60 ciltlik çalışmalar olur. 30’un üstünde tiyatro oyunu, 1300 kadar şiir ve şarkı, üç roman, bir çok roman fragmanı, 150’den fazla nesir, çok sayıda makale, kısa hikaye ve konuşma metni, yaşamaya devam eder aslında.
Yiğit Tuncay
Kaynak: http://www.halksahnesi.org/
Dünyalılar
Yiğit Tuncay