Türkçede sözcükler İngilizce, Almanca, Arapça ya da Yunanca gibi dillerden farklı olarak, eril ve dişil olarak ayrılmaz. Ayrıca üçüncü tekil kişi zamiri (o) de kadın ve erkek için farklı kullanılmaz. Ancak bu durum Türkçenin cinsiyetçilikten uzak olduğu anlamına gelmez. Aşağıda örnekleri verilen bazı kelime, ifade, deyim ve atasözleri dilin tarihsel, toplumsal ve kültürel olarak beslendiği cinsiyetçi özellikleri ortaya koymakta ve bu konuda farkındalık sağlayarak, söz konusu ifadelerden kaçınmanın yollarını göstermektedir:
1) Bazı mesleklerin, kelimelerin, ifadelerin sadece erkeklere özgü olduğu varsayımından hareketle, bu tür sözcüklerin önüne gereksiz biçimde “kadın” vurgusu yaparak kadını ötekileştiren ifadelerden kaçının!
• Kadın başbakan
• Kadın yönetici
• Kadın milletvekili
• Kadın yazar
• Kadın gazeteci
Halihazırda “kadın” mesleği olarak görülen mesleklerde ise “kadın” sözcüğünü eklememek yine aynı örtük ayrımcılığa işaret etmektedir: Hemşire, bakıcı, ana okulu öğretmeni, sekreter gibi.
2) Örtük olarak “erkek olmayı”, “insan/adam” olmayla özdeşleştiren ve “herkesi” kapsama iddiasıyla kadını görünmez kılan ifadelerden kaçının!
• Adam olmak
• Adam gibi
• Adamakıllı
• Adam başı
• Adam yerine koymak/konmak
• Adamdan saymak/saymamak
• Adam etmek
• Adamına göre davranmak
• Adamına düşmek
• Adam kaçırmak
• Bilim adamı
• Devlet adamı
• Halk adamı
• İş adamı
• İnsanoğlu
• Ademoğlu
3) “Kadın” kelimesini olumsuz bir kavram olarak, “sakıncalı”, “kirlenmiş”, “bakire-olmayan” olarak yaftalayan ifadelerden kaçının! “Kadın” yerine daha “kibar” “edepli” olduğunu düşünerek “bayan”, “hanım”, “hanımefendi”, “kız”, “bacı” vb. kullanmayın. “Erkek” ifadesini kullanacağınız yerlerde “kadın”ı, “bay” ifadesini kullanacağınız yerlerde de “bayan”ı tercih edin.
Gündelik hayatımızda sıklıkla karşılaştığımız aşağıdaki ikilikler bu ayrımı net bir biçimde göstermektedir:
• Erkek tuvaleti / Bayan tuvaleti
• Erkek yüzücü / Bayan yüzücü
• Erkek öğretmen / Bayan öğretmen
• Erkek arkadaş / Bayan arkadaş
• Erkek yanı / Bayan yanı (Toplu taşımacılıkta)
4) “Kız” kelimesinin “cinselliği çağrıştıran bir ifade” olarak ve bazı durumlar için olumsuz kullanımından kaçının!
• Kızlık soyadı
• Kız oğlan kız
• Kız gibi gülmek /yürümek
• Kız gibi kırıtmak
5) “Er”, “baba” “oğlan” kelimelerinin, örtük olarak kadını dışlayan ve kapsayıcı olduğu düşünülen ifadelerinden kaçının!
• İşinin eri
• Sözünün eri
• Er sözü
• Babalanmak
• Allah baba
• Babalar gibi
• Baba evi
6) Bazı deyim, atasözü, klişe cümleler ve ifadelerde cinsiyetçi kullanımlardan kaçının!
Kadınlar için en iyi meslek öğretmenlik (!) (Eve erken gelip çocukla ilgilenmek, yemek ve diğer ev işlerini yapabilmek kast ediliyor!)
• Anasına bak kızını al
• Kızını dövmeyen dizini döver
• Kız almak/kız vermek
• Kadınlar hamamına çevirmek
• Yuvayı yapan dişi kuştur
• Evde kalmış
• Karı ağızlı
• Hanım evladı
• Hanım hanımcık
• Senin gibi hanım bir kıza yakışıyor mu?
• Delikanlı kız
• Adam gibi adam
• Erkek adam ağlamaz
• Anasını satmak
Kadir Has Üniversitesi, Toplumsal Cinsiyet ve Kadın Çalışmaları Merkezi tarafından hazırlanmıştır. Yazının İngilizce ve Türkçe pdf formatlı halini indirmek için:
Web için düzenleyen: Sibel Çağlar