Hepimiz yaşamımızda falımıza bakan, bize gelecekten haber veren birileri ile tanışmışızdır. Bu kişi içtiğimiz kahveden geleceğimizi okuyan sevimli Jale ablamız, sokakta baklaları yere atıp “3 çocuğunuz olacak” diyen çingene ya da televizyonlarda işi soytarılık mertebesine taşımış olan medyumlar olabilir. Ancak hepsinin neredeyse bir ortak özelliği var; adını İngilizceden Türkçe’ye direk “Soğuk Okuma – Cold reading” olarak çevirebileceğimiz teknikleri bilinçli ya da bilinçsiz şekilde ustaca kullanmaları.
Soğuk okuma falcıların, medyumların, sihirbazların, illüzyonistlerin ve harcı alem üçkağıtçıların genellikle karşılarındaki tanımadıkları kişiler hakkında bilgi toplama ve bu bilgileri sanki hiç bilmiyormuş gibi aktararak kurbanını aldatmaları ya da kandırmalarıdır. Burada hemen bir not düşmekte fayda var; her soğuk okuma yapan kişi art niyetli değildir. Kahve fallarımıza bakan yakınlarımız, bazı astrologlar, medyumlar, kuantum bilgeleri gerçekten doğaüstü güçleri olduğuna içten bir şekilde inanmaktadırlar. Bu naif, iyi niyetli kişiler müşterileri, dostları kadar çok etkilenirler doğru tahminlerinden.
Soğuk Okuma teknikleri konusunda ustalaşmış biri daha önce hiç tanımadığı bir kişi hakkında sadece kişinin vücut dilini gözleyerek ya da kıyafet, konuşma, yaş, cinsiyet, hatta saç şekline bakıp analiz ederek hedefleri hakkında çok fazla miktarda bilgiye ulaşabilir. Genelde ustalar toplumun geniş bir kısmını kapsayan çok genel ve olasılığı yüksek ifadelerle işe başlarlar, “yakınlarda bir ziyaretçi görüyorum”, “D harfine benzeyen bir şey hissediyorum” gibi. Hedeflerinden aldıkları tepkilerle doğru tahminlerinin daha da özele indirirken yanlış tahminlerden hızla uzaklaşırlar. Ancak soğuk okumanın işe yaraması için çok önemli bir şart vardır; o da istekli ve hevesli bir hedef. Okumacının verdiği muğlak bilgileri okumacının daha sonra daha derin bilgiler edinmek üzere kullanacağı bağlamına oturtan, bu bilgilere anlam yükleyen aslında hedefteki kişidir.
İstekli hedefini bulan okumacı daha sonra “olta atmak” adını vereceğimiz metotlarını devreye sokar. Okumacı “yakınlarda bir ziyaretçi görüyorum ya da “aralık ayı ile ilgili bir şeyler hissediyorum” gibi genel ifadelerle oltasını atar. Hedef vereceği pozitif ya da negatif sinyallerle ya da ifadelerle okumacının devam edeceği yolu seçmesini sağlar. Örneğin: hedef, “aralık ayında kızım doğmuştu” dediğinde “Evet, bunu görüyorum” diyerek ilk attığı oltanın açtığı yolda ilerlemeye devam eder; ya da “aralık ayı bir şey hatırlatmıyor” dendiğinde bu tutmayan tahminden yumuşak bir şekilde hedefe çaktırmadan uzaklaşır.
Soğuk okumanın başarılı uygulayıcılarının kullandığı bir diğer teknik de hedefteki kişinin verdiği yanıtların üzerinden okumaya devam etmektir. Genellikle istekli bir hedef okumacının kendisine attığı oltanın gerektirdiğinden çok daha fazla bilgiyi farkında olmadan, gönüllü olarak verir. “Aralık ayı mı desem kasım mı desem” gibi muğlak bir cümle ile işe başlayan okumacıya genelde hedefteki kişi “Aralık ayında kızım doğmuştu, Bengü. Ufacık bir bebekti” gibi bir yanıt verdiğinde artık okumacının elinde rahatlıkla devam edeceği bir bilgi vardır.
Olta atarak istediği bilgileri toplayan ve hedefi istediği kıvama getirmiş okumacıların bir diğer tekniği de hedefe daima duymak isteyeceği şeyleri söylemektir. Mutlu ve kendisini iyi hisseden müşteri geri gelmeye devam edecektir. Örneğin hedefin ölmüş annesi ile iletişim kurduğunu iddia eden bir medyum “Annen çok acı çekmeden öldüğünü, bulunduğu yerde çok mutlu olduğunu söylüyor. Senin de kendisi için üzülmemeni aksine mutlu olmanı istiyor” gibi cümleler ile annesini kaybetmenin üzüntüsünü yaşayan hedefi rahatlacak ve tekrar geri gelmesini sağlayacaktır.
Okumacılar bu tekniklere ek olarak Barnum etkisini çok başarılı şekilde kullanılır. Barnum etkisi, usta P.T. Barnum’a saygı olarak psikoloj Paul Meehl tarafından ortaya atılmış bir terimdir ve birçok insana uygun olabilecek genel ifadelerden hedefteki kişinin kendi özeline uygun anlamlar çıkararak okumacının verdiği genel ifadeyi onaylama durumunu ifade eder. Örneğin astrologların, numerelogların, falcıların ya da yaptıklarını bir tür bilimmiş gibi sunan diğerlerinin sık sık kullandığı;
-Pek çok konuda kendinizi rahat ve keyifli hissediyorsunuz.
-İkizler için ilginç bir sene çünkü hem duygusal hem zihinsel hem fiziksel olarak büyük bir değişim dönüşüm süreci içinde bulunuyorsunuz
gibi ifadeler Barnum etkisini harekete geçirecek ifadelerdir. Yukarıdaki iki ifade de aynı anda birden çok insan için geçerlidir. Ancak birçoğumuz, bize uygun olan verinin başkaları için de doğru olabileceğini düşünmeden sanki okumacının doğru okuduğunu varsayarız. Eğer okumacı bize bizim için geçerliliği olmayan bir Barnum ifadesi ile yaklaşırsa, algılama ve düşünme sistemimizin başka bir hatası devreye girerek yapılan yanlışı unutmamızı sağlar. Bu sayede okumacıların hep doğru bildiğini sanmaya devam ederiz.
Falcı ve medyum olduğunu iddia edenlerin sıkça kullandığı bir diğer teknik ya da beceri de hedefteki kişinin yanıtlarını sanki kendi yanıtlarıymış gibi gösterme yeteneği/tekniğidir. Örneğin el falınıza bakan bir falcı, sizin iki çocuğunuz olduğunu tespit ettiğinde: “Evet, avucunun yanında ki şu iki çizgiyi görüyor musun? Onlar da aynen böyle söylüyor” diyecek ve sizin verdiğiniz yanıt bir anda falcının başarılı bir okumasına dönüşecektir.
Gördüğümüz gibi falcılar, medyumlar ya da diğer sözde doğaüstü güçlere sahip olduğunu iddia eden şarlatanların aslında gerçekte herhangi bir güçleri yok. Bütün bilgileri veren hedefteki kişiler. Algımızın nasıl yanılacağını bilerek, kandırılamaz olmadığımızı bilerek P.T. Barnum’a atfedilen -ama ona ait olmayan- ifadedeki gibi her dakikada doğan enayilerden olmayalım.
Son olarak aşağıda şüpheciliğin kahramanlarından The “Amazing” Randi’nin soğuk okuma ile ilgili yazdığı bir makalede kendisinin bir sahne performansını anlattığı kısmı özetleyerek çevireyim. Bu arada hemen küçük bir ansiklopedik bilgi faydalı olabilir The “Amazing” Randi tarafından kurulmuş olan eleştirel düşünceyi desteklemek amacındaki JREF, James Randi Educational Foundation, doğaüstü güçlerini ya da iddialarını ispat edeceklere vermek üzere 1 milyon doları bankada tutmaktadır ve 1964’ten beri bu ödülü alabilen bir falcı, medyum ya da başkası olmamıştır. Türk falcı ve medyumlara duyurulur; JREF ve bütün şüpheciler size hodri meydan diyor. Neyse Randi’den alıntımıza dönelim:
18 yaşında Toronto’da mentalist olarak çalıştığım sırada yaptığım gösteriyi anlatayım. (Bu arada, gösterilerimde özel güçlerim olmadığını şov öncesi ya da sonrası HER ZAMAN söylerdim.)
[Gösterinin ortasında] aniden durdum ve 3. sıranın koridor tarafında oturan bayana parmağımı uzatarak: “Hanımefendi, size Gül lakabını takmam gerektiğini hissediyorum” diye çığlık attım. Kadının ani iç çekişi doğru olduğumu ispatlamıştı. “Bu isim sizin için önemliden de öte”, biraz öne eğilmişti, “bir saat görüyorum, çok eski bir saat. Gövdesinde 3 adet gül var?”. Konuşmaya başlamıştı ki elimle onu susturdum: “fakat bu garip bir saat, zamanı göstermiyor!” Bunları söylediğimde zavallı kadın heyecandan kendinden geçmek üzereydi. “Neden hiç bir işe yaramıyor? 2 adet ok ya da dart görüyorum… Metaller ve kırıklar. Ahhh! şimdi anladım bunlar saatin kolları ve saatten sökülmüşler ve saatin cam kapağının arkasında duruyorlar! Haksız mıyım?” Hanımefendi ağzı açık, kafası emme basma tulumba gibi sallanarak ayakta duruyordu. Şaşırmıştı ve alkışlar çok fazlaydı. Nasıl yapmıştım? Şanslı tahmin? Hayır, [sadece] planlama.
Arkadaşım T.K. Lawson, gösteriyi düzenleyen dernekle çalışıyordu. Gösteriyi bana ayarlayan oydu. Biletleri satmak için birçok eve girip çıkmıştı. CC – 20 ve CC – 22 numaralı biletleri bu hanıma satmıştı ve hanımefendi parayı ödemek için kendisini içeri davet etmişti. [Lawson] evin içinde bir “gül” teması fark etmişti… Saat şöminenin üzerindeydi. T.K. bu bilgileri not edip daha sonra bana aktarmıştı. Gösteri sonrasında bu hanım çıkmadan [T.K ile birlikte] onu yakaladık ve ona nasıl “medyum” olduğumu açıkladık. Açıklamamız onu çok eğlendirmişti ve bize ona söyleme medeniyetini gösterdiğimiz için bize minnettar kalmıştı.
Bu yazıyı hazırlarken aşağıdaki kaynaklardan yararlandım. Daha fazla bilgi için lütfen ziyaret edin.
- www.randi.org/library/coldreading/
- www.wikihow.com/Cold-Read
- www.skepdic.com
- en.wikipedia.org/wiki/Cold_reading
- www.coldreading.net/
Bahadır Ürkmez – yalansavar.org