Günlük dilimize iyice yerleşmiş olan bir terim psikoloji. ‘İyi’ bir psikoloji sahibi olmak gibi bir uğraşın içine sokulduk uzun zaman önce. Eski ve yeni defterleri karıştırdık, yeni tedavi yöntemlerini eski uygulamalara uyarladık ve kimi zaman başı üstünde gezen bir bilim dalı icat ettik.
Piyasanın ihtiyacı ile savaşa gönderilecek askerlerin zekâsını ölçerek görevlendirmek üzere daha bir hız kazanan psikolojik çalışmalar, sanayi toplumunun iş gücü seçiminde de, endüstri toplumunun göç eden aileleri kategorileştirmesinde de yer aldı.
Değişen endüstriyel ihtiyaçlara göre şekillenen bu bilim zamanla, arz-talep dengesini arzın arz doğurması hatta olmayan ihtiyaçların oluşması için yeni arzlar yaratılması şeklinde evrilmiştir. Piyasada var olmanın tek koşulunun piyasanın ‘gelişmesi’ için olduğunu ilk hisseden sosyal bilimler top yekün bir ‘her şey piyasa için’ anlayışı geliştirdiler. Öteden beri var olan bilimler birbirleriyle yoldaşlık ilişkilerini geliştirip toplum mühendisliği, reklam sektörü, üzerinden de olmayan arzların yaratılması ve yaşamların kontrol edilmesi yolunda işbirliği ettiler.
… iki savaş arasında testler icat edilmesinin (mesela IQ testi) genelde Amerikan kültürünün ihtiyacına ve rolüne bağlı olduğu bilinmektedir.
Bu sırada, İngiltere’de ise C. S. Myers’ın bünyesinde Ulusal Endüstriyel Psikoloji Enstitüsü filizleniyor ve sayısız şirket yorgunluktan eğitime kadar uzanan konuları araştırmaları ve bunlar için özel testler geliştirmeleri için psikologları işe alıyordu. Fakat psikometriden ticari olarak en çok faydalanan saha pazar araştırmaları alanı olmuştur. Bu alan anket düzenleme uzmanlığını yeni ürünlerin ileri derecede değerlendirilmesinde kullanmıştır.
Burada şu gözlemlerimizi belirtebiliriz: 
Pazar araştırmaları yüzeyde tüketici davranışlarını ölçüyor gibi görünse de daha derinlemesine incelendiğinde bunların, daha önce olmayan yeni tutumları yaratmakta kullanıldığı ve bu yüzden “tüketicilerin” (hepimizin) psikolojik olarak ekonomik sistemin ihtiyaçlarına göre ayarlandığımız kültürel bir ortam yarattığı görülecektir.
Bize sorulan soruların amacını sezebileceğimizi düşünürüz. Bize jelatinli marmelatın yuvarlak mı yoksa kare mi olmasını istediğimiz sorulursa buna bir cevap veririz- fakat bu soru daha önce var olmayan bir tutumu var etmek için bulunmuş bir yoldur. Daha da kötüsü, marmelatın şeklinin psikolojik olarak önemli olduğu bir toplum yaratılmasına yol açmaktadır. Psikolojik ölçüm eylemi ölçülen şeyi “psikoloji”yi değiştirmiştir.[1]
Şimdilerde marmelat şişesi şeklinin psikolojimizi nasıl etkileyeceğini ve gözümüze sokulan kısımlarının dışında hiçbir özelliğinin önemli olmadığı algı kirlenmesi ile baş başayız. Kendi dünyamızda gözümüze sokulanlarla, karıştırılmış aklımız ve korku ütopyalarımızla…
Elimizi kolumuzu bağlamak için pek çok ip geliştirmiş teknoloji, sosyal bilimler yolu ile aklımızı bağlamanın derdinde.
Bunu engellemenin belki ilk yolu bilimsel gelişme dediklerini, nasıl bir bilim, ne için sosyal bilimler ve neden bilimsel araştırmalar diye sorgulayarak okumak lazım.
“Bugün dünyada Viagra’ya ve meme silikonlarına, Alzheimer hastalığı araştırmalarından beş kat fazla yatırım yapılmakta. Bu yüzden, birkaç yıl sonra etraf dik memeli yaşlı kadınlar ve sert penisli yaşlı erkeklerle dolacak, ama onlar bunun ne işe yaradığını hatırlamayacaklar.”[2]
Filiz OBUZ
[1] Graham Richards, Psikolojiyi Yerli Yerine Oturtmak, Çev: Süleymen Topal- Ali Yılmaz, Say Yayınları, 3. baskı, 2010, s: 230-231
[2] 2009 Nobel Tıp Ödülü’nü alan Dr. Jonathan Benson şimdiye kadar yapılan en kısa Nobel konuşmasını yapmış.