Lilith efsanesine göre, Havva Adem’in ilk eşi değildir. Adem’in ilk eşi olan Lilith, onun otoriter tavırlarına karşı çıkmış ve boyun eğmeyi reddetmiştir. Aralarındaki anlaşmazlık sonucunda Lilith, Aden Bahçesi’ni terk etmiş ve uzak bir çöl bölgesine yerleşmiştir.
Bu noktada şu sorular akla gelir: Adem’in Havva’dan önce bir eşi olduğu iddiasının bir temeli var mı? Lilith efsanesi nereden çıkmıştır? Ve Lilith aslında kim ya da nedir?
Lilith Efsanesi Hakkında Ne Biliyoruz?
Bilinmeyen bir yazar tarafından kaleme alınan Ben Sira’nın Alfabesi, 11. yüzyıl öncesinde Yahudi geleneğine girmiştir. Bu metin, İbrani alfabesinin 22 harfiyle ilişkilendirilmiş 22 bölümden oluşan anlatılar içerir. Diğer öykülerin yanı sıra, insanın yaratılışına dair geleneksel anlatıya farklı bir bakış sunar ve Adem’in ilk eşinin Havva değil, Lilith olduğunu öne sürer.
Ben Sira’nın Alfabeti adlı metne göre, Babil Kralı Nebukadnezar’ın saray mensuplarından biri, kralın oğlunu iyileştirmekle görevlendirilir. Bunun için üç meleğin adını bir muskaya kazır ve bu meleklerin hastalık ve ölüme neden olan kötü ruhları izleyip etkisiz hâle getirdiklerine dair bir hikâye anlatır. Lilith de bu ruhlardan biridir. Ardından Lilith’in kökenine değinir ve Tekvin 2:18’e atıfta bulunarak onun hikâyesini aktarır.
Metne göre, Tanrı Adem ve Lilith’i aynı anda, aynı maddeden yaratmıştır ve ikisi birlikte Cennet Bahçesi’nde yaşamıştır. Ancak kısa süre içinde aralarında bir anlaşmazlık çıkar. Lilith, eşit yaratıldıklarını ve bu nedenle kendisine üstünlük taslanamayacağını savunur. “İkimiz de topraktan yaratıldık, bu yüzden eşitiz” diyerek, Adem’in üstünlük beklentisine karşı çıkar ve kendi özgürlüğünü talep eder. Ardından Cennet Bahçesi’nden uçarak ayrılır.
Ben Sira’nın Alfabeti’ne göre Tanrı, Lilith geri dönmediği sürece her gün 100 çocuğunun öleceğini Adem’e bildirir. Bu, Lilith’in o zamana kadar çok sayıda çocuğu olduğuna işaret eder. Ancak Lilith geri dönmek yerine, çocuk ölümleriyle ilişkilendirilmeyi kabullenir ve hastalık ile ölümü özellikle bebeklere taşıyan bir varlık hâline gelir. Böylece Lilith, bebekleri hedef alan bir şeytani ruh olarak tanımlanır. Ancak bir istisna vardır: Üzerinde, peşine gönderilen üç meleğin isimlerinin yazılı olduğu bir muska taşıyan çocuklara zarar vermeyeceğini söyler.
Bu nedenle Lilith, muska inancı ve demon sembolleriyle ilişkilendirilmiş ve pek çok okült metin ve sembolizmde yer bulmuştur. Öte yandan, erkek otoritesine karşı çıkışı ve bağımsızlık talebi nedeniyle modern feminist hareketler tarafından da sahiplenilmiştir. Lilith, kadının boyun eğmeyi reddetmesinin mitolojik sembolü hâline gelmiştir.
Lilith’in Cennet Bahçesi’ne dönmeyi reddetmesinin ardından Tanrı, Adem’e yeni bir eş yaratmaya karar verdi. Bu kez, yeni eş Adem’le eşit olmayacaktı. Havva, Lilith gibi topraktan değil, Adem’in kaburga kemiğinden yaratıldı. Bu detay, onun Adem’e daha bağlı ve daha uysal olması gerektiği fikrini destekliyordu. Sonuçta, Havva Adem’den türemişti; aynı maddeden değil, ondan bir parçadan yaratılmıştı. Bu anlatı, Lilith’in eşitlik talebine karşılık, Havva’nın itaat ve bağlılığı temsil etmesiyle dikkat çeker.
Lilith’e dair bilinen en eski kaynak, MÖ 2000 civarına tarihlenen Sümer destanı Gilgameş ve Huluppu Ağacıdır. Bu anlatıda aşk ve savaş tanrıçası İnanna, kendine bir taht ve yatak yapmak için bir söğüt ağacının (Huluppu) odununu kullanmak ister. Ancak ağacın içinde üç farklı varlık yerleşmiştir: Dibinde bir ejderha yuva yapmıştır, gövdesinde Lilith yaşamaktadır, tepesine ise bir Zu-kuşu yavrularını bırakmıştır.
Zırhlı bir şekilde gelen Gilgameş, ejderhayı öldürür. Bunun üzerine kuş dağlara uçar, Lilith ise ağacı terk ederek çöle kaçar. Bu anlatıda Lilith, Adem’in eşi olarak değil; gece korkularına neden olan, uyku sırasında insanları huzursuz eden doğaüstü bir varlık olarak yer alır.
1933 yılında arkeologlar, Suriye’nin Arslan Tash bölgesinde kireçtaşından yapılmış bir plaka keşfetti. Bazı araştırmacılar bu figürün Lilith’i tasvir ettiğini düşünürken, bazıları bunun İnanna olabileceğini savunur. Genel kanıya göre bu plaka, hamile bir kadının evine asılan bir muska olarak kullanılmıştır. Amacı, Lilith’in anneye ya da bebeğe zarar vermesini engellemekti.
Aynı inanç, Babil’deki Sasani İmparatorluğu dönemine (4–6. yüzyıl) ait muskalar üzerinde de görülür. Bu döneme ait bazı kâseler, Lilith’in merkezde yer aldığı çizimlerle bezenmiştir. Kâsenin içinden dışa doğru spiral şeklinde ilerleyen yazılar, Talmud’dan alınmış tılsımlı sözler içerir. Bu tür objeler, Lilith gibi varlıkların etkisinden korunmak için kullanılmıştır.
Lilith efsanesi, Yahudi geleneğinde oldukça geç bir dönemde ortaya çıkmıştır. Lilith’in Adem’in eşi olarak anlatıldığı ilk metin, MS 8–10. yüzyıllar arasında yazıldığı düşünülen Ben Sira’nın Alfabetidir. Ancak Yahudiler, Lilith adını bu metinden çok önce biliyorlardı; hatta bu isim Yeşaya kitabında, MÖ 7. yüzyıla kadar uzanan bir dönemde dahi geçmektedir.
Yine de Lilith’in Adem’in eşi olduğuna dair İncil’de hiçbir dayanak bulunmaz. Bu anlatının kökeni büyük olasılıkla Yahudilerin Babil sürgünü sırasında karşılaştıkları mitolojik etkilerle, özellikle Mezopotamya ve Sümer halk anlatılarıyla bağlantılıdır. Yeşaya’nın Lilith’i çöle ait, tehlikeli bir varlık olarak anması da bu etkileşimin bir yansımasıdır.
Lilith efsanesi, İncil anlatısıyla birçok açıdan çelişir. En başta, günahın dünyaya Havva’nın İyilik ve Kötülük Ağacı’ndan yemesiyle girdiği fikrine ters düşer. Ayrıca, Kabil ve Habil’in Adem’in ilk çocukları olduğu yönündeki İncil anlatısıyla da uyuşmaz; çünkü Lilith’in birçok çocuğu olduğu söylenir.
Bu çelişkilere rağmen, Lilith fikri Orta Çağ’da bazı Hristiyan çevrelerde ilgi görmeye başlamıştır. Dönemin sanat eserlerinde Cennet Bahçesi’ndeki yılan, yarı kadın-yarı yılan şeklinde tasvir edilmiştir.
Modern kültürde ise Lilith, feminist sembolizmin önemli bir figürü haline gelmiştir. Erkek otoritesine başkaldıran, kendi bedeni ve iradesi üzerinde hak iddia eden ilk kadın olarak yorumlanır. Bu bakış, onu tarih boyunca baskılanmış kadın kimliğinin mitolojik temsilcisi hâline getirir.
Özetle, Lilith efsanesi mitolojiktir, ancak etkisi—özellikle kimlik, cinsiyet ve iktidar meselelerinde—bugün bile tartışma yaratmaya devam etmektedir.
Kaynaklar ve ileri okumalar
De Jager, Eben. “Was Lilith Adam’s First Wife? Learn About This Biblical Myth” TheCollector.com, March 22, 2025, https://www.thecollector.com/was-lilith-adam-first-wife/
Dünyalılar